Пред да се обидам да дадам свое мислење и анализа на овој интересен и невообичаен 266-от понтефикс максимус сакам да кажам дека во ниту еден момент интенцијата на овој текст не е да покаже непочит, ниту да е бесчувствителен кон тагата на нашите браќа од Римокатоличката црква, туку е ете само уште еден скромен придонес во неизбежноста на анализирањето на наследството, пред сѐ за католиците но и за целиот свет, од годините на управување со најбројната религиозна заедница во светот од страна на Хорхе Марија Бергољо или папата Франциск.
За нас Македонците, папата Франциск ќе остане запаметен по две работи, по неговото отворено пријателство кон Македонија и Македонците и по неговата посета (прва во историјата) на Македонија кога отворено кажа дека Македонците и Бугарите се два сосема различни народа. Тоа го изјави враќајќи се од апостолската посета на Македонија и Бугарија кога на новинарско прашање отворено рече „Бугарија и Македонија се сосема различни народи. Бугарија е земја со вековни традиции. И Македонија има вековна традиција, но не како држава, туку како народ, кој успеал одлично да се изгради како нација…“ и дополни дека за христијаните Македонија е многу битна бидејќи преку неа христијанството влезе во Европа. Имајте предвид дека ова го кажа во време кога во самата Македонија се водеше хистерична кампања од тогашната влада за Преспанскиот договор и за Договорот за добрососедство со Бугарија, која на моменти одеше до себенегирање. И повторно во негов стил, папата Франциск не се уплаши од потенцијалните контроверзии кои оваа негова изјава можеше и ги предизвика во Бугарија и во Грција, па и во некои кругови во Македонија и отворено да ја зборува вистината за што Македонците му се бескрајно благодарни, а и отворената тага која ја покажуваат деновиве е доказ и за симпатијата на Македонците кон упокоениот папа.
Сепак, амбицијата на оваа анализа нема да биде врз неговата дипломатско-државничка работа, туку фокусот ќе го ставам на еклисиолошките аспекти, доктрината и догмата на неговиот понтефикат. Па да почнеме.
Понтификатот на папата Франциск, кој започна во 2013 година со неговиот избор како прв јужноамерикански папа и прв папа од редот на језуитите, претставува значаен пресврт во историјата на Католичката црква. Со стил на раководење што се одликува со скромност, директност и фокус на социјална правда, Франциск ги отвори вратите на дебати за длабоки прашања што долго време реално беа табу. Во оваа анализа ќе се обидам да направам споредба со неговите претходници – папата Бенедикт XVI и папата Јован Павле II, и да дадам историски контекст и ќе се обидам да ги анализирам контроверзиите околу причестувањето на разведените, потенцијалниот ризик од раскол и другите клучни теми што го одбележаа неговото папство.
По двата според мене брилијантни понтификата, по долгото владеење на Јован Павле II (1978–2005), кое се карактеризираше со силна доктринална позиција на Црквата и неговата важна улога во падот на комунизмот, и краткиот, но теолошки остар, прецизно избрусен и интелигентен, иако можеби по малку крут, понтификат на Бенедикт XVI (2005–2013), изборот на Франциск дојде како изненадување и како симбол на промена.
Католичката црква во тој момент се соочуваше со сериозни предизвици – скандали со сексуално насилство, загуба на верници, и потреба од нова релевантност во глобализираниот свет и токму тогаш, Франциск, ја донесе со себе латинoамериканската перспектива – црква близу до сиромашните, критична кон неолибералниот капитализам и отворена за пасторални реформи. Од самиот почеток, неговиот фокус не беше на догмата, туку на милосрдието, на блискоста со народот и на потребата црквата да биде прибежиште за маргинализираните од модерното општество. Го започна својот понтификат без да благословува или да изгледа триумфално туку скромно ги замоли десетиците илјади на плоштадот Свети Петар во Рим… Молете се за мене, зборови што не го преставуваат како еден апсолутен моќник и неспорен авторитет кај католиците туку како еден од нив, ранлив, скромен, обичен, а од тоа ја црпи својата моќ, токму како Исус на крстот.
Па сепак, дали оваа скромност ѝ беше нужна на Црквата во овој момент, или многу подобро ќе беше за Црквата да обезбеди стабилност за верните преку утврдување на клучните доктринарни позиции во моменти кога истите барем перцептивно беа жестоко нападнати од современиот свет? Тоа ќе се обидам да го објаснам подолу.
Значи, ако сакаме во две реченици да ги компарираме овие тројца папи на кои повеќето од нас сме им современици тогаш мора да кажеме дека папата Јован Павле II беше прв папа Словен, беше многу харизматичен лидер, со глобално политичко влијание. Неговите патувања, бескомпромисното залагање и бранење на човековите права и улогата во рушењето на комунизмот го направија светска икона со силно влијание не само кај католиците. Сепак, неговата цврста позиција за моралните прашања, вклучувајќи го и неговото неприфаќање на каква било либерализација во однос на абортусот, контрацепцијата и улогата на жените во црквата, остави многу мал простор за реформаторска дебата внатре во католичката црква. Конкретно, за Словените, од кои мнозинството се православни христијани, значајно е дека ги прогласи светите браќа Кирил и Методиј за рамноапостоли и заштитници на Европа, со тоа ставајќи ги и признавајќи ги Словените како значајни за историјата, но и за културата и верата во Европа. Во однос на целотата со Православната црква, тој се извини за злосторствата на крстоносците. Ја промовираше идејата за „двете белодробни крила на Црквата“, и секако имаше срдечна релација и со патријархот Атинагора и подоцна со Вартоломеј, но по однос на прашањата што ги раздвојуваат двете цркви не стори скоро ништо.
Бенедикт XVI беше теолог, чиј понтификат се карактеризираше со доктринална строгост. Тој ги продолжи традиционалните и традиционалистичките ставови на Црквата, но истите ги надгради во поинтелектуална форма, филозофски ако сакате многу поиздржани и реално беа и се разоружувачки за либералите во Црквата. Во однос на православната Црква, и покрај добрата волја, Бенедикт никогаш не се откажа од учењето за Филоквето, папскиот примат и од непогрешливоста, што се едни од главните расколнички моменти со православието, но во повеќе наврати ја истакнуваше потребата од „дишење со двете белодробни крила на Црквата“ – метафора за Истокот и Западот што прв ја употреби Јован Павле II. Па сепак, иако Бенедикт XVI е најтеолошки „конзервативниот“ од тројцата во однос на православието, тој во исто време е и најпочитувачки настроен кон неговото богословие. Тој ја гледаше разликата како реалност што треба да се разбере, не само да се надмине. Но, не направи ниту еден догматски чекор во таа насока, што беше и за очекување. Неговата оставка, прва по повеќе векови, беше драматичен чин што го отвори патот за избор на Франциск.
Франциск пак, настојуваше да го смени фокусот од правила и догми кон луѓето. Наместо да го осуди гревот и да го поучува грешникот, тој го повикува на дијалог за да биде разбран. Неговите зборови „Кој сум јас да судам?“ во контекст на хомосексуалните лица, се сметаат за меѓник во тонот и наративот на Црквата.
Па сепак, треба да се истакне дека со своите не докрај доктринарно обмислени позиции се постави како слон во продавница со кристали и предизвика бурни реакции, па дури и ризик од раскол во Католичката црква и тоа токму во моменти кога радикалниот секуларизам, родовата идеологија и воке-идеологијата сериозно ги нападнаа дури и најконзервативните католички држави како Полска, Ирска, Шпанија и Италија и успеаја да извршат измени во серија закони, а во некои од тие држави и во уставите токму во делот на бракот, семејството, дефинициите за полот и слично. Тоа доведе до збунетост кај верниците за тоа што всушност е позицијата на црквата по овие прашања и им го намали капацитетот да се спротивстават на таквиот налет. Дури имаше и сосема блага и неконзистентна реакција кога се тргнаа верските обележја (распетијата генерално) од јавните објекти и училиштата во некои од овие држави. Дополнително со некои свои егзортации и енциклики тој отиде уште подалеку што предизвика дури и закани за отворен раскол од некои поконзервативни кардинали.
Тоа особено го предизвика со една од најголемите контроверзии за време на неговиот понтификат, односно со прашањето за причестувањето на разведените и повторно венчаните католици. Во апостолската егзортација „Радост на љубовта“ (Amoris Laetitia 2016), тој предложи дека во одредени случаи, по внимателно расудување, овие лица и покрај тоа што се разведени да можат да пристапат кон сакраментите, односно да ја примат светата причест.
Ова апостолско охрабрување беше поздравено од некои епископи, особено во Аргентина. Сепак, конзервативните кардинали, како Рејмонд Бурк и Валтер Брандмилер, остро се спротивставија, тврдејќи дека ова го нарушува учењето за нераскинливоста на бракот.
Ова спротивставување резултираше со тоа што оваа насока ја прифатија во Аргентина и во Германија, но никаде на друго место, и направи екстремни тензии во колеџот на кардинали. Неговите критичари, особено од САД, го обвинија за „ерес“ и предупредија на опасноста од формален раскол. Франциск одговори дека ригидноста често крие подлабоки проблеми и дека е важно Црквата да се фокусира на милосрдието и разбирањето. Оваа не толку тивка кавга тлееше долго време што го натера папата во 2019 да изјави: „Не се плашам од расколи. Се молам да не се случат, но не се плашам“.
Исто така, многу контроверзии предизвика енцикликата „Фален си“ (Laudato si’) пред сѐ заради нејзиниот тон, а не толку за самата содржина посветена на екологијата. Во оваа еколошка енциклика папата се обрати до сите луѓе со добра волја, а не само до католиците иако енцикликата има обврзно дејство само кон католиците, макар што пораката може да е универзална, во самата енциклика ја спореди земјата со сестра и користеше и други невообичаени метафори, и за првпат цитираше и користеше директни цитати од нехристијански извори и научни студии, па дури и самиот тон на енцикликата е проблематичен бидејќи користи очигледна социјалистичка или барем еве антикапиталистичка реторика и навлегувајќи во научно-технички прашања за кои Црквата не е особено вична и прецизна, а ја поларизираше паствата. Па сепак оваа енциклика беше широко прифатена од еколошките активисти и дури цитирана од ООН, но во Црквата доведе до сериозни фрикции, дури и отворена осуда од кардиналите, Милер, Бек и Пел.
Исто така Франциск се обиде да направи и финансиски реформи во Ватикан, со цел да се постигне поголема транспарентност и отчетност, но и овие напори наидоа на отпор од внатрешни кругови и беа ограничени во својата ефикасност, благо кажано.
Во односот со Православната црква, папата Франциск имал досега најпомирлив став, особено по прашањето за Филоквето и дури дозволуваше да не се чита Филоквето (зборовите „и од синот“ во Символот на верата) за време на одредени заеднички (екуменски) служби притоа потецирајќи дека Филоквето предизвикало многу кавги и раскол во црквата низ вековите, но надежта му е дека денеска страстите не се толку бурни по ова прашање, а заедничката верба во Светата Троица е она што треба да ги зближува двете цркви. Сепак, по прашањето на приматот на папата, безгрешноста на Богородица, па ако сакате и безгрешноста на папата екс катедра остануваат и натаму како сериозен проблем. Имаше, блиски односи со вселенскиот патријарх Вартоломеј иако при посетата на бегалскиот камп на Лезбос го потисна во позадина, па иако Вартоломеј беше домаќин, го доведе во прилично непријатна ситуација. Во Куба оствари средба и со рускиот патријарх Кирил, што е за првпат во историјата да се сретнат римскиот и московскиот патријарх.
Ставот на Франциск по прашањето на приближувањето на двете цркви може да се сублимира како обид или желба да се случи природно од дното кон врвот, па сакаше да го искористи моментот на намалена сензитивност кон религиозните прашања генерално во светот за прво да се зближат верните па на крај клирот, но се чини дека е тоа невозможна мисија во моментов, за што посведочи и самиот кога свештеник во Грција силно протестираше извикувајќи „папата е еретик“ при неговата посета на Атина, при што мораше да интервенира и грчката полиција.
Понтификатот на папата Франциск беше обележан со обиди за реформи, отвореност и фокус кон маргинализираните. Сепак се чини дека неговите напори за промени не беа соодветно теолошки обмислени и оправдани, па наидоа на сериозен отпор внатре во црквата. Тој остана доследен во својата визија за Црквата како место на милосрдие и прифаќање, но во исто време тоа остана на ниво на реторика бидејќи тој не најде доволно сила да промени ништо во догмата и доктрината на Католичката црква.
Додека Католичката црква се подготвува за избор на нов папа, останува да се види дали ќе продолжи патот на Франциск или ќе се врати кон постарите традиции. Треба да имаме предвид дека папата беше продуктивен во назначувањето на нови кардинали, па така, 110 од 138 кардинали што ќе го изберат неговиот наследник се ракоположени токму од него. Па сепак, останува неизвесно дали следниот папа ќе продолжи со неговите реформи или ќе се врати кон поконзервативен пристап. Јас искрено се надевам на второво.
Свесен сум дека е ова анализа само неколку дена по неговото упокојување и веројатно се пропуштени многу аспекти, но кога јас би требало да го оценам понтификатот на папата Франциск со неколку збора тоа би било Папата на милосрдието и на контроверзиите.
Без разлика на исходот, влијанието на папата Франциск ќе остане значајно во историјата на Црквата, а тој ќе остане запаметен како човек кој до последен момент беше посветен на својата должност и само неколку часови пред неговото упокојување се обрати, макар и само со благослов во традицоналната порака од градот до светот по повод Воскресението Христово.
Бог да ја прости неговата душа и да му подари Царство Небесно.
Автор: Оливер Шамбевски, поранешен амбасадор на Македонија во Рим, Италија
